अठाइस वर्षअघि अर्थात् १४ भाद्र, २०५२ का दिन दोलखाबाट चोरिएको बज्रयानी बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित देवता बज्रधरको एउटा आकर्षक मूर्तिलाई दोलखालीहरुले १९ जेठ, २०८० मा भव्यताका साथ स्वागत गरे । यो मूर्ति सिंगापुरको म्यूजियममा फेला परेको थियो । र, चोरिएको सम्पदा सम्बन्धित ठाउँमा फिर्ता गर्नुपर्ने प्रावधानअनुार दोलखामा फिर्ता आएको हो । चोरिएको यस मूतिलाई अनेकौ. दृष्टिकोणबाट पर्गेल्न सकिन्छ । मूर्तिका सम्बन्धमा केही यस्ता कुरा पनि निस्क्यो जसले हाम्रो सांस्कृतिक ज्ञान वा चेतमाथि नै प्रश्न गर्यो । यस सम्बन्धमा छलफल गरिनु नितान्त आवश्यक छ ।
मूर्तिलाई दोलखामा भित्र्याउने क्रममा प्रयुक्त व्यानरमा ‘श्री जय इन्द्रसिंहदेव भनिएको बज्रधर’ र ‘पुनः वैदिक प्रतिष्ठान समारोह’ शब्दले यथेष्ट मात्रामा भ्रम सिर्जना गर्दछ । सम्बन्धित पक्ष यो मूर्तिका सम्बन्धमा धेरै नै अलमलिएको पनि देखियो ।
‘श्री जयइन्द्रसिंह देव’ एक ऐतिहासिक पात्र हुन् । थालनीमा स्थानीय शासकका रुपमा रहेका यिनले पछि केन्द्रसँग विद्रोह गरी दोलखालाई एक स्वतन्त्र राज्यका रुपमा स्थापना गरेका थिए । त्यस बेला दोलखा तत्कालिन कान्तिपुर राज्यअन्तर्गत थियो । उनले आफूलाई एक स्वतन्त्र शासकका रुपमा घोषणा मात्रै गरेनन्, एक स्वतन्त्र राज्यलाई चाहिने हरेक कुराको बन्दोबस्त पनि गरे । भनिन्छ, सुनको सिक्का निकाल्ने पहिलो राजा यिनै हुन् । दोलखा एउटा व्यापारिक केन्द्र पनि भएका कारण यसको सम्बृद्धि र सशक्ततालाई अन्य राज्यले अँठ्याउन सकेन । शेषपछि उनका उत्तराधिकारी राजाहरुले पनि जयइन्द्रसिंह देवलाई मानसम्मान नै गर्ने गरेको पाइन्छ भने दोलखाको पहिलो राजा भनेर अझै पनि दोलखामा यिनको नाम लिने गरिन्छ । तर यी राजाको व्यक्तिगत जानकारी दिने सामग्रीहरु प्राप्य छैनन् । उनको मुहारचित्र कस्तो हुँदो रहेछ भन्ने जानकारी दिने चित्रकला तथा मूर्तिकला पनि पाइएको छैन ।
बज्रयानी बौद्ध धर्ममा बज्रधरको उच्च स्थान हुन्छ । बुद्धहरुलाई बुद्धत्व दिलाउने पात्रका रुपमा बज्रधरलाई लिइन्छ । यही भएर कतिपय सन्दर्भमा यिनलाई बुद्धहरुका माता अथवा आदिबुद्ध भनेर पनि सम्बोधन गरिएको पाइन्छ । यिनको मूर्ति काठमाडौं उपत्यकाको बौद्ध समाजमा ज्यादै लोकप्रिय रहेको पाइन्छ । यस मूर्ति वा चित्रकलामा दाहिने हातले बज्र र देब्रे हातमा घण्टा समाएर दुबै हात आपसमा खप्ट्याइएको हुन्छ । कतिपय बज्रधर र बज्रसत्वको मूर्तिमा अलमलिने गरेको पनि पाइन्छ । बज्रसत्व पनि बज्रयान बौद्ध धर्मकै एक महत्वपूर्ण पात्र हुन् । यिनले पनि दायाँ हातले बज्र नै समाइरहेको हुन्छ तर अन्य कुरामा फरक हुन्छ ।
बज्रधरको मूर्ति दोलखामा पाइनुले ऐतिहासिक महत्व राख्दछ । यसले बज्रयानी बौद्ध धर्म काठमाडौं उपत्यकामा मात्रै नभएर दोलखामा पनि रहेको जानकारी दिन्छ । यसबाहेक यहाँ प्राप्त प्राचीन पाषण चैत्य तथा अन्य कुराले पनि बज्रयान बौद्ध धर्मसम्बन्धी धेरै कुराको जानकारी दिन्छ । यहाँ प्रत्येक वर्ष पाटनमा जस्तै पद्मपाणी लोकेश्वरको मूर्तिलाई रथमा विराजमान गरी रथयात्रा गर्ने चलन छ । यस रथयात्राले पाटनको नेवार बौद्ध समाजसँग सम्बन्ध राख्दछ ।
बज्रधरको मूर्तिका सम्बन्धमा रहेको अर्को भ्रम हो, यसलाई वैदिक देवता इन्द्रका रुपमा बुझ्नु । वैदिक देवता इन्द्रको एउटा आयुध बज्र हुने गर्दछ, सही हो तर यही एउटा आयुधको आधारमा यसलाई इन्द्र भनिहाल्नु हचुवाको ज्ञान मात्रै हो । बज्रधरको यस मूर्तिलाई कहिलेदेखि हो खुल्दैन तर लामो समयदेखि वैदिक देवता इन्द्रका रुपमा व्यवहार गर्दै आएको बुझिन्छ । काठमाडौंमा इन्द्रजात्रा मनाउने क्रममा इन्द्रको भनिएको एक मूर्तिलाई काष्ठमण्डपको दक्षिण खुल्ला ठाउँमा अग्लो खट बनाएर तथा पश्चिम फर्काएर राख्ने चलन छ । इन्द्रले फूल चोर्न आएको र चोर भनेर समाती डोरीले बाँधेर सार्वजनिक प्रदर्शनीमा राखेको भन्ने अचम्मको कहावत छ । यही कहावतबाट प्रभावित भएर दोलखामा मनाइने इन्द्रजात्राको बेला इन्द्र भनेर बज्रधरको यस मूर्तिलाई जात्राअवधीभर झ्यालमा राख्ने चलन चल्यो । मूर्ति चोरिएपछि टुटुेको परम्परालाई अब फेरि इन्द्रजात्रामा निरन्तरता दिने बुझिएको छ । स्पष्ट छ, यो मूर्ति इन्द्रको होइन तर इन्द्रको मूर्ति भनेर व्यवहार गरिंदो रहेछ । वैदिक देवता इन्द्रको एउटा आयुध बज्र पनि हुने अर्ध जानकारीको आधारमा बज्रधरको मूर्तिलाई इन्द्र मान्नु वास्तवमा इन्द्र र बज्रधर दुबैको प्रतिमा विज्ञानबारे अनभिज्ञ हुनु हो । आदिबुद्ध बज्रधरको हातमा बज्र भएकै आधारमा यसलाई इन्द्र मान्नु र ‘श्री जयइन्द्रसिंहदेव’ नाममा इन्द्र शब्द आएकै आधारमा सो मूर्तिलाई राजाकै मूर्ति मान्नु हदैसम्मको हेलचेक्र्याइँ हो ।
वैदिक देवता इन्द्रकै मूर्ति हुँदो हो, वैदिक विधिबाट पुनः जीवन्यास गरी पूजा चलाउनु स्वाभाविक प्रकृया हो । मूर्तिलाई स्वागत गर्नेहरुले यहाँ ‘वैदिक प्रतिष्ठान’ भनेका छन् । वैदिक देवता नै मानियो । तर यो मूर्ति इन्द्रको नभएर बज्रयानी बौद्ध धर्मसँग सम्बन्धित बज्रधरको भएका कारण वैदिक मन्त्र तथा पूजापद्दति केही मिलेन । यस प्रकरणमा हाम्रो धार्मिक तथा सांस्कृतिक ज्ञान कति धेरै हचुवाको भरमा चल्न थालिसकेछ भन्ने जनाउँछ । बज्रधर अज्ञात वा गोप्य देवता होइनन् । बज्रधरका मूर्ति तथा चित्रकला ज्यादै प्रचलित भएको र सिंगापुरको म्युजियममा पनि बज्रधर नै भनेर प्रदर्शनमा राखिएबाट केही त सिक्नु पर्ने हो तर यतातर्फ वास्ता नै नहुनु ताज्जुबको कुरा हो ।
लेखकका बारेमा जानकारीका लागि : basantamaharjan.com.np