साङ्केतिक भाषा विज्ञका रुपमा सक्रिय शिलु शर्मा नेपाल टेलिभिजनकाे पर्दामार्फत साङ्केतिक भाषाका माध्यमबाट बहिरा जगतलाई समाचार बुझाइरहेकी देखिन्छिन् । स्नातक तहको परीक्षा पछिको खाली भएको समयको सदुपयोग गर्नका लागि सिकेकाे नेपाली सांकेतिक भाषा शिलुकाे दैनिक काम तथा विशेष सीप बनेकाे छ ।
भैरहवामा लुम्बिनी बहिरा संघमा समयको सदुपयोग गर्न मात्र सिकेको भएता पनि पछि यही क्षेत्र उनकाे कर्म थलो बन्याे । जति जति बहिरा साथीहरुसंग हेलमेल बढ्दै गयो उति उति उनीहरूसँग काम गर्ने, सांकेतिक भाषाको माध्यमबाट सहयोग गर्ने हुटहुटि बढ्दै जान थाल्यो । यही कारणले यस पेशालाई छोडेर अन्य पेशा अपनाउन शिलुलाइ मन लागेन ।
विभिन्न सम्मेलन, गोष्ठी होस् वा बहिरा व्यक्तिलाई आवश्यकता परेको खण्डमा अस्पताल, प्रहरी कार्यालय, अदालत आदि ठाउँमा बहिरा व्यक्तिहरूका लागि दोभासे सेवा दिन पुग्छिन् । बहिराहरुलाई समाजको मूलधारसँग जोड्ने कर्ममा रहेकी शर्मा बहिराहरुसँग जोडिएका विषयमा अध्ययन र अनुसन्धान गर्न पनि उत्तिकै रुचि राख्छिन् । उनी भन्छिन्- म नेपाली सांकेतिक भाषा दोभासे भएको नाताले नेपाली सांकेतिक भाषासँग मोह त हुने नै भयो, नेपाली भाषा र साहित्यको विद्ध्यार्थी भएको हुनाले नेपाली सांकेतिक भाषाको अनुसन्धान तर्फ म मोडिएँ । फलस्वरूप नेपाली विषयमा र भाषा विज्ञानमा स्नातकोत्तर तहमा नेपाली सांकेतिक भाषाको अनुसन्धान गरी शोधकार्य गरें ।
अनन्त लगावबीच गत दुई दशकदेखि शर्माले साङ्केतिक भाषाको क्षेत्रमा प्राज्ञिक कर्म गर्दै आइरहेकी छिन् । २०६० सालमा नेपाली केन्द्रीय विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर तहका लागि ‘नेपाली साङ्केतिक भाषाको उद्भव, विकास र स्वरूप’ शीर्षकमा शोध कार्य गरेर त्यसलाई पुस्तकको आकार दिएकी थिइन् ।
शर्माले २०७४ मा राष्ट्रिय बहिरा महासंघ नेपालबाट प्रकाशित ‘नेपाली साङ्केतिक भाषाको शब्दकोश’ मा सह–लेखन समेत गरेकी थिइन् । २०७६ मा भाषाविज्ञान केन्द्रीय विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालयबाट स्नातकोत्तर तहका लागि शर्माले ‘नेपाली साङ्केतिक भाषाको समास’ शीर्षकमा शोध कार्य पनि गरेकी थिइन् ।
२०७८ मा नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानबाट प्रकाशित जर्नल ‘मातृभाषाको रुपरेखा भाग–२’ मा शर्माको ‘नेपाली साङ्केतिक भाषाको रुपरेखा’ शीर्षकमा लेख समेत प्रकाशित छ । साङ्केतिक भाषाप्रतिको यही लगाव र निरन्तरको कर्मले जगाएको हुटहुटीले होला, शर्माले गरेको अनुसन्धानमा आधारित पुस्तक ‘नेपाली साङ्केतिक भाषाको स्वरूप’ पुस्तकलाई नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानले पाठकसमक्ष ल्याएको छ ।
पहिलाको तुलनामा अहिले बहिरा क्षेत्रमा धेरै कार्य भैरहेको र बहिरा नागरिकहरुले आफ्नो मौलिक हक नेपाली सांकेतिक भाषाको माध्यमबाट हरेक सूचना पाइरहन्छन् भन्ने कुरामा आशावादी शिलु दोभासेकाे काम गर्दा चुनौतीहरु पनि धेरै रहेकाे बताउँछिन् । शिलुकै शब्दमा भन्नुपर्दा- पर्याप्त शब्दहरु छैनन्, तालिमहरु पनि पर्याप्त संचालन गर्न सकिएको छैन, दोभासेहरुले अनुमति पत्र प्राप्त गर्न सकेको छैन, राज्यले दिन सकेको छैन । वर्षाै याे क्षेत्रमा लाग्दा पनि सरकारी तवरमा केही हुन नसक्दा दिक्क मान्दै उनी भन्छिन्र- नेपाली सांकेतिक भाषाबारे राज्यले महत्व बुझ्न नसकेको हो कि हामीले बुझाउन नसकेको हो, म यो बारे अलि अलमलमा छु ।
नेपाली साङ्केतिक भाषाको आफ्नै पहिचान छ । यस भाषाले आफ्नै मौलिकता बोकेको छ । नेपाली साङ्केतिक भाषाको विकास क्रमशः अगाडि पनि बढिरहेको छ । नेपालमा बोलिने १२५ भाषामध्ये साङ्केतिक भाषा पनि एउटा हो । यो भाषालाई बहिरा व्यक्तिहरूको संचारको माध्यमको एक महत्वपूर्ण हिस्साका रुपमा नेपालको संविधानले स्वीकार गरेको छ ।
प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको भाषा (मातृभाषा, कोश र व्याकरण)विभागको परियोजनाअन्तर्गत शर्माले सम्पन्न गरेको यस कृतिबाट नेपाली साङ्केतिक भाषाका विभिन्न पक्षहरुबारे जानकारी पाउन सकिन्छ ।
नेपाली साङ्केतिक भाषा एउटा पृथक भाषा हो । २०६८ को जनगणना अनुसार बहिरा तथा सुस्तश्रवण व्यक्तिहरूको संख्या ७९,३०७ थियो भने २०७८ को जनगणना अनुसार बहिरा व्यक्तिको संख्या ५१३७३ तथा सुस्तश्रवण व्यक्तिको संख्या ५१५२० छ । राष्ट्रिय बहिरा महासङ्घ नेपाल अनुसार यस भाषाको प्रयोग गर्ने नेपाली बहिरा समुदायका व्यक्ति वा यस भाषाको वक्ता संख्या झण्डै ३ लाखदेखि ५ लाखको हाराहारीमा रहेको छ । यस्तै, २०७८ को जनगणनाअनुसार साङ्केतिक भाषा प्रयाेग गर्नेकाे संख्या एक हजार सात सय ८४ मात्र उल्लेख छ ।
पुस्तकमा साङ्केतिक भाषामा स्टोकेइ–मोडेल, लिडेल–जोन्सन मोडेल, औँला हिज्जेदेखि यस भाषामा आएका परिवर्तन लगायतका विषयहरू समेटिएका छन् । यतिमात्र होइन, पुस्तकमा युवा बहिराहरुले चलनचल्तीमा ल्याएका साङ्केतिक शब्दहरूलाई पनि स्थान दिइएको छ ।
पुस्तकमा मुख्यत नेपाली साङ्केतिक भाषाको पृष्ठभूमिका साथै वर्ण व्यवस्था र व्याकरणिक संरचनाको विश्लेषण गरिएको छ । साङ्केतिक भाषाको पृष्ठभूमि, इतिहासका साथै यो भाषाको व्याकरणीय पक्षबारे जानकारी गराइएको छ ।
‘नेपाली साङ्केतिक भाषाको व्याकरणबारे चर्चा गरिए तापनि सम्पूर्ण व्याकरण भने होइन, नेपाली साङ्केतिक भाषाको व्याकरणको थप अनुसन्धान गर्न बाँकी नै रहेको’ लेखक शर्मा बताउँछिन् । पुस्तक विद्यालय स्तरमा नेपाली साङ्केतिक भाषाको शिक्षणका साथै यस क्षेत्रका अनुसन्धाता तथा अध्येताका लागि ठूलो आधार र उत्तिकै सहयोगी हुनसक्छ ।
हालै तथ्यांक विभागले प्रकाशन गरेकाे साङ्केतिक भाषा प्रयाेग गर्नेकाे संख्याप्रति असहमति जनाउँदै शिलु भन्छिन्र- काठमाडाैं बहिरा संघको मात्र कुरा गर्दा सदस्य मात्र नै तीन सयको हाराहारीमा छन् । बहिरा संस्थामा सदस्यता नलिएका, उमेर नपुगेका, असक्त, काठमाडौ जिल्लामा केन्द्रभन्दा टाढा बस्ने बहिरा व्यक्तिहरू पनि धेरै छन् । केन्द्रीय बहिरा विद्यालय नक्सालमा स्कुल र क्याम्पसमा पनि पाँच सय २५ जना बहिरा विद्यार्थी अध्ययनरत छन् । यसैगरी नेपालभरी कति जनाले नेपाली सांकेतिक भाषालाई मातृभाषाको रूपमा प्रयोग गर्छन् होला त ?